#3 CCA Tashkent Newsletter

“Selkinchek” (1993) va "Kardiogramma" (1995) filmlari haqida yangiliklar

Ikki yil davomida suratga olingan Aktan Arim Kubatning "Selkinchek" va Darijan Omirboevning "Kardiogramma" filmlari qiyinchilik davrlari boshida Qirg`iziston va Qozog`istonning ajoyib kinomotografiya ovozi mahalliy va xalqaro kino hamjamiyatining e`tiborini tortdi. Ikkala asar ham xuddi bir voqeani hikoya qilganday tuyuladi, o`spirin bola, hali hamon birinchi, ammo munosbatlari hiralashgan sevgisi bilan yashaydi. Biroq, kinomotografik til va hikoyaning o`zi mutlaqo o`ziga xos bo`lib, ushbu yangilik orqali ularni taqqoslash ikkala asarning noyob ekanligini namoish etadi.

Bolalik, o`smirlik, yoshlik

Aktan Arim Kubat filmlari avtobiografik bo`lib, uning shaxsiy xotiralari bilan bog`liq. "Selkinchek" - bu bolalik mavzusini ochib beradigan "Eslayman, xayajonlanaman" trilogiyasining birinchi filmi. Quyidagi "Beshkempir" va "Maymil" asarlari mazkur o`spirinlik, keyin esa yoshlik haqidagi yo`nalishni davom ettiradi.

O`tov

O`rta Osiyoning ko`chmanchi xalqlari, qozoqlar, qirg`izlar, qoraqalpoqlar XX asrga qadar uylar shaklida o`tov me`morchiligidan foydalanganlar, bu esa ko`plab turkiy xalqlarda uchraydi. Sovet hokimiyati o`rnatilishi bilan ko`chmanchilar asta-sekin o`rnashib, shaharlarni qurishni boshladilar, shu tufayli hayot o`zgarib ketdi, bu nafaqat atrof-muhit bilan, balki bu ichki munosabat bilan ham bog`liq edi. Bugungi kunda qozoqlar va qirg`izlar yozda, may oyining oxiri - oktyabr oyining boshlarida chorva mollari orqasidan ko`chib yurishadi. Yilning ushbu davrida ko`p bolali oila uchun mukammal uyg`unlashtirilgan uy-joy sifatida o`tovdan foydalanish davom etmoqda.

Ahmoq ruhoniy

"Selkinchek" qahramonlaridan biri devona; ikkinchi darajadagi obraz bo`lsa ham, uning ishtirokisiz bosh qahramon obrazi unchalik ravshan bo`lmasligi aniq. Turli xalqlarning folkloridagi "ahmoq" obrazi "Ivan tentak" ko`rinishida ifodalanadi, devona, hazilkash va madaniyatda chuqur ildizlarga ega bo`lib, deyarli qadimiy topilmalardan biri. "Ahmoq" bilvosita boshqa, irratsional mavjudotni aks ettiradi - M.M. Baxtin o`z maqolasida, adabiyotda ushbu asar funktsionalligi va uning o`qilishini muhokama qiladi.

Ramzlar

Aktan Arym Kubat ramzlarga katta ahamiyat beradi. "Selkinchek" filmida bolalar oq sichqonchani bilan o`ynashadi - bu esa film hayotni tabiiy ko`rinishini ta`minlaydi. Yana bir ramz - bu dengizning noma`lum tovushi bilan to`ldirilgan dengiz qalqoni, u hammani, shu jumladan Topolyoklik qizini ham o`ziga jalb qiladi.

Vladimir Nabokovning "Belgilar va ramzlar" qissasi muhim tafsilotlarga e`tibor bilan to`la. U ingliz tilida yozilgan va 1948 yilda nashr etilgan, so`ngra muallif tomonidan rus tiliga tarjima qilingan. Juda ham xalqchil, deyarli har kungi tarix shunchalik mohirona belgilar va ramzlar  bilan ifodalanganki, o`quvchilarga ularni izohlashda mutlaq erkinlik beriladi.

Koshok “Кошок”

“Koshok” (Кошок) – bu qirg`iz dafn marosimining qo`shig`i. "Selkinchek" filmida dafn marosimi namoyish etiladi. Erkaklarning qora siluetlari marhumlarni umuman quruq chiya oq to`lqinlari orqali olib borishadi. Bu erda o`lim juda estetik va xayrlashuvning vizual belgilariga aylandi.

Yozuvchilar

Qirg`iziston kinosining rivojlanishi va "qirg`iz mo`jizasi" ning paydo bo`lishi yozuvchi Chingiz Aytmatovning nomi bilan bog`liq. Uning nasri butun Markaziy Osiyoda kinomotografiya tiliga o`ziga xos ta`sir ko`rsata olgan. Uning asarlari va ssenariylari bo`yicha 20 dan ortiq filmlar, jumladan "Qizil hijobdagi mening topolekim", "Jamila", "Birinchi o`qituvchi", "Tornado", "Tinch piyoda", "Oq qayiq", "Qizil olma" filmlari suratga olingan. Ushbu va boshqa asarlar O`rta Osiyo kino merosining muhim qismi sanaladi.

Vuayerizm

Dastlab “Kardiogramma” filmi “Vuayerist” deb nomlanishi kerak edi. Bu nom bilan Darejan Omirbayev nafaqat filmning asosiy xabarlarini, balki uning san`atga bo`lgan qarashlarini ham etkazmoqchi bo`ldi. Ko`rish qobiliyati gapirish qobiliyatidan ko`ra muhimroq ekanligini bildirmoqchi edi.

Ko`pincha san`at sohasida Voyeurizm mavzusi muhokama qilinadi. 2010 yilda Londondagi Teyt Galereyasida "Exposed: Voyeurism, Surveillance and the Camera" ko`rgazmasi bo`lib o`tdi. Ushbu harakatni turli tomonlardan izohlash g`oyasiga asoslandi: uning mohiyati nimada, uni nima deb atash mumkin va so`nggi o`n yil ichida “kuzatuv madaniyati” qanday ta`sir ko`rsatdi.

Yana bir misol - O`zbekistondagi zamonaviy tasviriy san`atning eng yorqin vakillaridan biri Bobur Ismoilovning ishi - "Voyerist" nomli asaridir.

Ona va bola

Darejan Omirbayev har doim ona va bola o`rtasidagi alohida bog`liqlikni his qiladi va buni avtobiografik tarzda olingan "Kardiogrammama" filmida ham etkazishga qaror qildi.

Ona va bola mavzusi san`atdagi, ayniqsa ijodkorlarning asarlarida asosiy mavzulardan biridir. Vladimir Burmakin O`zbekistonda "Boysunlik Madonna" asarini ijodkor Surxondaryoga qilgan safari chog`ida ushbu sohadagi boshqa taniqli ijodkor - Ro`zi Choriev bilan birga yozgan edi.

Kliment Redkoning "Onalik" kartinasi O`zbekiston Respublikasi tasarufidagi Qoraqalpog`iston avtonom respublikasi poytaxti Nukus shahridagi Savitskiy muzeyida joylashgan. Ijodkor, filantrop, kolleksiyachi va rassom Igor Savitskiy tufayli ushbu muzey yangi rus avangardining eng yirik kolleksiyalaridan birini o`z ichiga oladi. Uzoq o`lkalarga yashiringan muzey butun dunyoga mashhur. Savitskiy sobiq Sovet Ittifoqida qatag`on qilingan san`atning g`oyat muhim qatlamini to`plash va saqlashga muvaffaq bo`ldi. Ko`p asarlar vayronagarchilikdan himoya qilish usuli sifatida qayta nomlandi.

Dinara Asanova

Markaziy Osiyo kinosi haqida gap ketganda, Dinara Asanova singari buyuk shaxsni eslamaslik mumkin emas. O`z faoliyatini "Qirg`izfilm" kinostudiyasida rejissyor yordamchisi sifatida boshlagan, qisqa faoliyati davomida u O`rta Osiyo va umuman Sovet Ittifoqining ko`plab rejissyorlari uchun kinoga yo`l ochgan filmlarni suratga olishga muvaffaq bo`ldi.

Uning ishidan ilhom olgan rejissyorlardan biri bu Darejan Omirbayev. U bu kino asarni Qozog`iston davlat universitetida amaliy matematika fakultetida o`qiyotgan davirda uchratgan. Darejan Omirbayevning so`zlariga ko`ra, “Ключ без права передачи” filmi uning muhitidan shu qadar ta`sirlanganki, filmni tomosha qilgandan so`ng u "jiddiy kino ixlosmandiga" aylangan.

Robert Bresson, Andrey Tarkovskiy

Frantsuz rejissyori Robert Bresson o`zining minimalist taqdimoti va eksperimental yechimlari bilan esda qolgan jahon kinosining eng buyuk namoyondalaridan biridir. Uning barcha filmlari inson ruhiyatining ekstremal holatlariga bag`ishlangan. "Kinomatografiya haqidagi eslatmalar" kitobida Bresson bir qator qoidalar to`plamini tuzgan, muallifning paradoksal ifodasida "ijodkor hech bo`lmaganda ularni buzishi kerak." deb fikr bildirgan.

Andrey Tarkovskiy, faqat Bresson o`z asarlarida mutlaqo soddalikka erisha olganiga ishondi. Tarkovskiy o`zi ham xuddi shu maqsadni ko`zlagan holda, parallel, qiziqroq yo`ldan bordi. Bu ikkala rejissyorlar  Robert Bresson va Andrey Tarkovskiy O`rta Osiyo kino mualliflik sohasiga sezilarli ta`sir ko`rsatib, rejissyorlarning "ekran murabbiylari" bo`lishgan.

Olmaota. Shaharning audio-vizual tasviri

Darejan Omirbayevning "Kardiogramma" filmining namoyishi Olmaota shahri yaqinida bo`lib o`tdi. 90-yillarda barcha sovet respublikalariga xos bo`lgan arxitektura bu erda ham bo`lib, tomoshabinlarning e`tiborini jalb qilmaydi, balki sodir bo`layotgan voqealarning eng uyg`un muhitini yaratadi. Shahar bo`ylab virtual sayr qilish uchun saundtrek sifatida, Erased Tapes tomonidan Qozog`iston zamonaviy musiqasining eksperimental tanlovini tanlashingiz mumkin.